Aymara, wiñaya marka
 
Noticias aymaras
NACIÓN AYMARA  
  BECAS p indígenas
  RED ERBOL Y PIO XII
  INTERCULTURALIDAD EN MEDIOS
  Contacto
  => Amuyunaka
Jumankataki waktt'ayatawa jilata kullakanaka franzlaimeperez@bolivia.com
Amuyunaka

 



El Alto-La Paz, 04  de Junio de 2009

 Yatichawi yatiqawimpi jani jisk’achasisa sartapxañäni

Qillqiri: Franz G Laime Pérez[1]

Nayraru sartaña (desarrollo) arumpiwa Enrique Dussel jupaxa qillqatayna, “1492: El encubrimiento del otro. Hacia el origen del mito de la modernidad”, uka pankanwa amuyt´asa qillqatayna. Uka tatatakixa walja qhiphariri markanakanwa utjataynawa, kimsa arumpiwa jupaxa walipini aynacht´ayarakistu, siwa: wawanakaxa, llaythanaka, jayranaka, ukatwa descubrimiento de América waranqa pusipataka llatunka payani maratpacha aynacht´ataki, siwa. Ukxata lup’iskayäta, Aymara markasanxa janixaya nayraru sartañaxa utjkchitixa, jani ukaxa awicha-achilanakaxa qhipha nayra uñtasisawa saranaqaña sapxirïchixaya. Jupanakaxa desarrollo amuyuruxa uñxapxiwa, nayraru sartaña  jani qhipharu uñtasa, jani kutt´asina sarnaqañawa sapxiwa.

 

Ukampisa sasispxkakiwa, kunjamasa jupanaka pachpaxa uñjasipxatayna, jupakakakisa lup’irïpxkaspa, jupanakakisa amuyurïpxkaspa, ukhama amuyasipxi. Aka yatxatirixa kimsa ukhama amuyatayna: a) “Descubrimiento de América uka arumpiwa desarrollo aruxa Europa markatakixa qalltawayi” sasina arsuni, b) “Jiwasanakakiwa nayraru sartirïtanxa, jiwasanakana kuna luratanakasasa sumawa, yaqha markanakana luratanakapaxa janiwa kunatakisa askïkiti” c) “Jupanakaxa wawanakjamawa, jupanakatakixa amuyarapiñawa, yamakisa llaythanakawa, qachusiri jaqinakawa, tukuyañatakixa, siwa: jayranakawa ukatwa jani nayraru sartapxkiti”, sasina arsuraki.

 

Ukhamawa Dussel tatana amuyunakapaxa, ukhamawa pankapana qillqantata, mayja phiñasiyirjama amuyunaka qillqantatawa. Aka amuyunakaxa markapanxa (Europa) ukhamapachawa, jiwasana markasanxa (Abya Yala) janiwa ukhamakaspati. Wakisispawa suyt’aña, kawkhakamaya ukhama amuyunakapampi sarnaqaña munapxchi. Aka amuykipawi tatajana (Félix Layme Peirumani) arunakapampi tukt’ayiristwa, jupaxa siriwa: akata qhipharuwa yatisiskani, janiwa uka amuyunakampi jichhakamasa jisk’achawinakaxa utjkaspati, suma qamañaru puriñatakixa.

 

Amuyt’askakiñäni, tata Ronald Wright wali chuyma ch´allxtayatampiwa “indio“ arutuqita pankapana qillqatayna. Ukhamarakiwa mayni qillqirixa utjatayma, Vargas Llosa sutini, jupaxa akahama amuyatayna: aymara-qhichhwa markachirinakana juchapawa jani wali jakañanakaxa, sasina. Aka jani ajayuni jaqinakaxa k´isimirjamawa jakasipxirïtayna, ukatwa chhaqharasipxki, sasina, colonización uka lurawinakaxa wali askiwa, nayraqataru sartañatakixa uka markanakaxa chhaqhtañapawa, Vargas Llosa q´araxa sasinawa qhananchatayna, ukhamaxa tata Ronald Wright (1990) pankapanwa qillqt´ata. Aka ñanqha q’ara jaqinakaxa, k’ara jaxu arupampixa jisk’achaña munapxi, niya paqallqu pataka maranakawa ch´axwanakampi sarnaqawäpxatayna. Akhama amuyunakapaxa Europa markana yuritawa, janiwa jiwasana markasana chiqakaspati. Inamayawa jisk’achaña markasaru munasipkanixa.

 

Nayra pachaxa jilata Guamán Puma de Ayala, jupawa jisk’achawinakata lup’iritaynawa. Jupaxa qillqarakitaynawa: “Español q´ara jaqinakana mantanitapatxa, uraqpachaxa p´iqita kayuniruwa tukuwayi”(Wright 1990: 211) sasina. Uraqina aski qamawisaxa chhaqhtawayiwa, quri qullqinakasa taqpacha q´aranakaxa lunthatasiwayapxi, sarakiwa. Chiqpachansa uka jani walinakaxa jisk’achawi ch´axwawiruwa puriyapxistu.

 

Niyawa jichha maranakanxa jilata Evo Morales Aymaxa Bolivia markalayku irnaqaski jach’a irpirjama. Jupampixa walja turkawinakawa Jach’a Tayka Kamachina (NCPE) qillqantata utjawaraki, jani jisk’achawinaka utjañapataki. Uka machaqa kamachina sarakiwa: (Art. 1 NCPE) walja kasta markanakawa Bolivia uraqi manqhana utji, taqi kasta arunaka, sarawinaka, lurawinaka, amuyunakawa qamasipxi, sasina qillqantatawa. Jichhaxa irnaqawi uta taypinakaru (administración pública) mantañatakixa walja arunaka yatiqañawa wakisi. Ukhamaraki jani jisk’achirinakawa mantapxaraki, taqpacha markataki irnaqirinaka, markachirinakapampi aruskipt’iri, ukhamaraki yaqha markankirinakampisa, yaqha arunakatsa arsusirinaka inglés, francés, japonés yaqhanakampi.

 

Aka urunakanxa paya aru parlaña yatirinakaxa yächakiwa irnaqawi jikxatapxani. Ukatawa wali pachpa sarawinakasata, lurawinakasata, arunakasata, amuyunakasata ch’amanchasiñaxa wakiskiri. Ukampisa, jichhakamaxa yatichawi yatiqaña utanaka taypitxa (escuelas, colegios, universidades) janiwa markanakaslayku irnaqañataki wakicht’äpxkistuti, yamakisa p’inqasiyapsixtuwa. Yatichawi yatiqaña utanakata wayna tawaqunaka misturinakaxa Chuqi Yawu markanxa wali p’iqi muytatawa sarnaqapxi, jani jupanaklayku tumpasiña munapxkiti, sarawinakapata armasiñwa munapxi, p’iqi ñik’utanakapsa q’illuptayasipxiwa. Ukhamawa markapata armasisipxki, ukhamawa yatichawi yatiqaña utanakaxa amuyunakasa askichapxistu, markanakasaru chhaqtayaña munapxi.

 

Janiwa khitisa jiwaslayku arsuskaniti, jiwasa pachpakiwa ist’ayasiñäni, jiwasa pachpakiwa uka yatichawi yatiqañanaka sarawisarjama turkakiptaysna. Wakisiwa: taqi Aymara yatxatata, jach’a yatiqaña utanakata misturinakaru (universidades), ukhamaraki markanasana mallkunakaparu, jilaqatanakaparu jawsthapiña. Mayacht’asisa, mä amuyumpiki, jani jiwasa pachpa jisk’achasisa ch’axwañataki. Taqiniwa taqituqina wakicht’astanxa, janiwa mayni yatirikixa utjkiti, taqiniwa aka machaqa kamachi sartayañatakixa aruskipañasa, ch’amanchasiñasa, jani jiwasa pachpa uñch’ukisisa. Aymara markasaru laqanchayañäni.    

 

BIBLIOGRAFIA

 

Dussel, Enrique

1992      1492: El encubrimiento del otro. Hacia el origen del mito de la modernidad. Madrid: Nueva Utopía.

 

Congreso Nacional de la República de Bolivia    

2009      Nueva Constitución Política del Estado. La Paz: UPS

 

Wright, Ronald

1994      Continentes robados: América vista por los indios desde 1492. Madrid: Anaya %26 Mario Muchnik.

 



[1] Franz G. Laime Pérez es Comunicador Social, Docente de la Universidad Pública de El Alto y Asesor General de la Asociación Provincial de Radios Comunitarias APRAC-BOLIVIA. franzlaime@bolivia.com www.jayma.es.tl

 

Aymara aru parlañani, ukhamaraki yatiqawi yatichawimpi ch’amanchasiñani

Qillqiri: Wayna mallku - Franz Laime P.

Kunapachati jiwasanaka pachpa municipionaka, prefecturanaka, ukhamaraki gobierno irpiri utanaka irnaqañanixa, ukkjakiwa nayraru wali qamasampi Qullana Aymara markasaru sartayapxañani. Jiwasanaka pachpa amuyunakasampi, pachpa lurawinakasampi, pachpa sarawinakasampi ukhamaraki arunakasampi. Ukkjakiwa markasaxa sartasini wali qamasampi. Wakisiwa yatichawi yatiqawinakampi sarantaña jani mayampisa jisk’achata uñjasiñataki. Jiwasati wali ch’iki amuyumpi parlañanixa, janiwa khitisa pisiru tukuykistaniti.

Aymara wiñay sarawinakasa tuqinakata ch’amanchasiñani yatxatañani nayraqata, ukatawa yaqha markanakampi parlañani jani jisk’achayasisa purapata yanapasiñataki.

Yaqha tuqita amuyt’añarakiwa chukiyawuna jilata kullanaka qamasirinakata, jupanakaxa aymaranakasipkiwa, chukiyawunkatapata janiwa k’umiñakiti, janiwa aymaraxtati sasina. Yamakisa altupatanxa niya taqiniwa aymarkamaki jakasiraktana, aymaranakaxa niya 74% ukkjanitanwa siwa. Yaqhipasti patanaka utani, yapuni, uywani ukhamaraki chukiyawunsa utanirakitanwa.

Aka chuquiyawu markanxa taqinisa sumpachawa aymara arusata irnaqapxaraktana, janiwa ancha p’inqasirinakaxa utjkiti. Taqpacha qhatunakana, pachaxchunakana, uta manqhanakana aymara arusata parlasitaskarakiwa, ukampisa irnaqawi(instituciones) taypinxa janiwa aymara parlaskiti, markasatakixa walipunispawa arusata parlañaxa. Amuyañaspawa, kunapachatixa mä aruxa chhaqtixa, pachpa markachirinakana juchapawa siwa. Jiwasa pachapati p’inqasiñani ukaxa, jiwasa manqhanwa arusaxa jiwaski sarakiwa, ukhamaraki chhaqtaski. Kunaskpasa kawkinkaskañanisa wakisiwa arusata parlañaxa, ukhaki markasa wali ch’amanchata uñjasirakini. Uka amuyunañaka phuqhapxañani ukkjakiwa markasaxa wali ch’amanchasini.

 

 


VIDEOS:
http://yatiyawinaka.blogspot.com/





http://cultura-aymara.blogsport.com

Hoy habia 1 visitantes (1 clics a subpáginas) ¡Aqui en esta página!
Pacha chimpu  
   
Uñakipañataki  
  www.aymara.es.tl
 
Chapara Arunaka  
  K'achata K'achata qillqanismawa.
Apayanismawa Email: franzlaimeperez@hotmail.com uka tuqiru.
 
Aymara markasa layku qillqapxañani.  
  Qillqapxañani sarawinaka tuqita, lup'iwinkata...  
Nación Aymara 2009 Este sitio web fue creado de forma gratuita con PaginaWebGratis.es. ¿Quieres también tu sitio web propio?
Registrarse gratis